Rezerv Para Nedir ?

Bu yazımızda dünya ekonomisinin esaslı unsurlarından biri olan rezerv para nedir konusuna değineceğiz. Rezerv para nedir meselesinin bu kadar önemli olmasının nedeni ABD’nin günümüzde sürdürdüğü ekonomik hegamonyanın en güçlü bacaklarından biri olmasıdır. İşte günümüz ABD ekonomisinin gücünü anlamak, son dönemde çok tartışılagelen Çin yuanının ya da başkaca herhangi bir para biriminin (euro, japon yeni, sterlin ve isviçre frangı çok tartışılıyor) rezerv para olup olamayacağını tartışmak ve idrak etmek için buradayız.

Para Nedir ?

Konuya giriş yapmadan evvel paranın ne olduğunu bilmeniz gerekiyor. Para günümüzde bir senettir. Merkez bankalarının bilançolarında dahi yükümlülük tarafında (pasifinde) yazar. Senedin altında ilgili ülkenin merkez bankası yetkililerinin imzası bulunur. Bilinenin aksine paranın herhangi bir karşılığı bulunmamaktadır. Yani para belirli bir varlığa sahip olunmak kaydıyla basılmaz 

Ticaret yapan arkadaşlar bilirler, çeklerde ya da senetlerde keşideci ve ciro olayı vardır. Eğer bir çekin keşidecisi (yani esas borçlusu) ya da ciro edeni yani çeke kefil olanı güçlü bir şirket ise (misalen Koç grubundan bir şirketin imzası var diyelim) bu nakit paraya eş değerdir. Elinizdeki paranın da bundan pek bir farkı yoktur. Sadece paranın vadesi yoktur. 

Paranın değeri ise faizdir. Yani aldığınız ya da sattığınız her şeyin bir fiyatı vardır. Alım satım işlemi sonucunda size o malın ederi verilir. Para olarak verilir tabi bu ayrı ama bir ederi belirtilir. Paranın fiyatı da işte faizdir.  Ülkelerin ekonomik vaziyetine göre bu faiz oranı artıp azalmaktadır. Şayet faiz yüksek ise muhtemelen para gelecek dönemde değer kaybedecektir. Düşük ise böyle bir beklenti yoktur. Bu beklentiyi yaratan ise ilgili ülkenin ekonomik gidişatıdır. Yani bir paranın ederini belirleyen şey kağıdın üzerinde imzası bulunan, bunu borç olarak tanımlayan ülkelerin ekonomi yönetimindeki maharet derecesidir. Bunun göstergesi de faizdir. 

Özetle sizin aldığınız paralar bir şeyin karşılığı değil bir itibardır. Siz bir parayı bir ülkenin itibarına güvenerek satın alırsınız.

Altın/Değerli Metal Neden Para Olamaz?

Böyle saçma şey mi olur lan  diye hoplayıp zıplamayın. Olayın esası budur. E kardeşim bu kadar teknoloji gelişti, o oldu bu oldu, yok mu başka karşılık olabilecek bir sistem diyorsanız yavaştan konuya girelim.

Genlerinize dayanarak muhtemelen ilk aklınıza gelen altın ve gümüş olacak ama bu tip değerli metaller günümüz dünyasında en son para olacak şeyler. Çünkü bu metallerin mevcut çıkarılmış toplam rezervleri dahi dünyanın ticaret hacmini karşılamaya yetmez. Mümkün değil. Ayrıca fiziken saklaması vs. Ciddi problemler içeriyor bu olayın bambaşka bir boyutu. Bir başka problem de kaydi para konusu.

Kaydi Para Nedir ?

İlerleyen zamanda detaylıca inceleyeceğiz tabi lakin bir sinyal yakalım. Ülkeler de iki tip para bulunur. Biri emisyon denilen ve piyasada dolanan kağıt ve madeni paralardır. Buna ikincisi de kaydi para yani sadece hesapta bulunan, fiziki olarak mevcut olmayan paralar vardır. Bunu bankalar nasıl para yaratır yazımızda detaylıca inceledik. Malumunuz teknoloji çağı ile birlikte her şey bilgisayarlar üzerinde ve nakit kullanımı bizim gibi nakit hastalığı olmayan bir kaç ülke dışında oldukça az. Gerçi ülkemizde de kayıtlı paranın %60-70 civarı kaydi paradır. Yani kağıt para azdır. 

Giderek de azalacaktır. Hatta bu koronavirüs olaylarıyla her şeyden virüs kapıp duracağını düşünen insanlar nedeniyle ülkemiz de dahil olmak üzere ilerleyen zamanda nakit kullanımının çok daha azalacağını düşünüyorum.

Velhasıl kelam lafı uzatmayalım, altın vb. Metaller daha piysadaki nakdi parayı yani teknik terimle emisyonu dahi karşılayamazken, değerli metallere endeksli bir para birimi çıkarmak ve bunun dünya ticaretinin tüm ihtiyacını karşılayacağını düşünmek mallıktır.  O yüzden bu fikri unutun.

Blockchain kökenli para birimlerine ilişkin fikirlerimi bitcoine yatırım yazımda izah etmiştim. Yazıda özetle bitcoin ve türevlerinin niye hayatımızda çok fazla yer edinemeyeceği, edinse dahi günümüz para birimlerinden pek bir farkının olmayacağı detaylıca açıklanmış durumda, bakabilirsiniz.

Rezerv Para Nedir ?

İşte yukarıda bahsettiğim tüm bu şartlar dahilinde rezerv para nedir konusuna başlayalım. Dünyada değerli metallerin para olarak kullanıldığı süreci müteakip sanayi devrimi gerçekleşiyor. Sanayi devriminin en önemli özelliği üretimin seri hale gelmesi. Yani çok üretim, üretim üretim… yani dünyanın ekonomik ve ticaret hacmi artmaya başlıyor.

Bu aşamada mevcut paraların yani o dönemki metallerin hacminin yetmemesi, yine taşımadaki zorluklar v.s sair bir çok gerekçe ile kağıt paralar popüler hale geliyor ve nihayet paranın bir varlıkla olan bağlantısı kopup günümüzdeki duruma eriyoruz.

1944 yılında 2. Dünya Savaşı bitiyor ve hemen akabinde yeni dünya düzeninde (en azından o dönem için yeni) 1945 yılına Bretton Woods sistemi ile giriliyor.

Bretton Woods Sistemi

Nedir derseniz bu sistem özetle dünyadaki tüm paraları sabit bir kurdan dolara bağlayalım, senelik +-%10 devalüasyon/revalüasyon hakkı verelim bu ülkelere,ABD dolarını da ons altına bağlayalım, böylece her para altına bağlanmış olsun. ABD merkez bankası da yalnızca elindeki altın kadar dolar basabilsin. Zekaya bakar mısınız…

(Dip not: Ortadoğu ve balkanların en iyi ekonomisti J.M Keynes reyiz bu dönemde Bretton woods sistemine karşı çıkmıştır, alternatif bir sistem de önermiştir ama kimse dinlememiştir.)

Al gülüm  ver gülüm süreç 1960lara kadar dayanmıştır. Ancak emperyalizm canavarı bu tarihte tekrar hortlamıştır.1964 yılında gomonistlere karşı savaş açan ABD Vietnam Savaşına girmiştir. Ancak bu savaş nedeniyle yüksek borçlanma yapan ABD’nin dolar basması gerekmiştir. Çünkü savaş çok maliyetli bir şeydir. Hele ki Vietnam gibi uzak bir yerdeyse ve Vietkong denilen elemanlar muhtelif taktiklerle  sizin askerlerin canına okuyorsa çok daha maliyetli hale gelir.

ABD Bile Sıkışabiliyor

ABD’nin para basması için her ortam hazır lakin Bretton Woods nedeniyle basamıyor. Çünkü para basacak kadar elinde altını yok. Daha sonra para basmak için bu sistemi terk ediyor. Zaten o dönemde de Fransa cumbabası (Cumhurbaşkanı) ABD’nin elinde dünyadaki paraları karşılayacak kadar altın yok deyiverip dinamitin fitilini ateşlemiştir.

Bu yaşanılanların akabinde 1970 yılında tüm dünyada Bretton Woods sistemi terk ediliyor. 

1973 yılında ABD, dünyanın en büyük petrol rezervine sahip olan Suudi Arabistan ile anlaşarak Henry Kissenger’ın modeli petro-dolar sistemine geçiyor.  Ve olay bambaşka bir hal alıyor.

Petro-Dolar Sistemi Nedir ?

Rezerv para nedir sorusunun canlı cevabı olan petro dolar sistemini özetleyelim. Aslında oldukça zekice bir sistem var. Süreç tamamen ekonominin esas kaidelerinden arz talebe dayanıyor. Şimdi biz ABD olarak şunu istiyoruz: sınırsız dolar basalım ve paramız hiç değer kaybetmesin (kaybolmayan sakız istiyorum ben de)

Yok artık filan demeyin buyrun buraya gelin. Şimdi bir malı ürettikçe yani arzı arttırdıkça malın değerinin düşmemesini sağlayan şey o mala olan talebin artmasıdır. Bunu paraya çevirirseniz dolar bastıkça enflasyon yaşanarak doların değerinin düşmemesi için dolara olan talebi arttırmanız gerekir. Bu öyle psikolojik operasyonlarla yapılacak bir şey filan değildir. Dolar kullanmayı alışkanlık haline getirmek bambaşka bir süreçtir ancak önce üretici kanalını ve ticaret kanalını aktif etmeniz ve sürekli olarak ABD devlet tahviline olan talebi de canlı tutmanız gerekir.

Bu süreçte Henry Kissenger devreye giriyor ve yapılan analizler neticesinde dünyada ticaret hacmi en yüksek olan malın petrol olduğu, petrol ticareti sadece dolar ile yapılırsa dolara olan talebin hiç bitmeyeceği, her ülkenin petrole ihtiyacı olduğu ve bunu ancak kısıtlı bir grup ülke tarafından üretildiği anlaşılıyor. Şimdi yapılacak şey şu, en fazla petrol ürettiği tespit edilen ülke/ülkeler bulunarak bu ülkeler petrolü dolarla satmaya ikna edilmeli.Çünkü tüm ülkelerin almak zorunda olduğu bir şeyi dolarla satarsan herkes dolar almak zorunda kalır ve dolara olan talep bitmez.

Suudları Hafife Alma

ABD’nin bu işten kazancı şu: ABD doları rezerv para birimi haline geliyor. ABD’nin finansal piyasalarında derinlik artıyor ve dünyanın en hacimli sermaye ve para piyasalarına sahip oluyor. Buna ek olarak doların rezerv para birimi olması nedeniyle ABD’nin senyoraj geliri hiç bitmiyor. Bir iktisadi mit olan para basılınca enflasyon yaşanır meselesi rezerv para için rafa kalkıyor. 

En nihayetinde 1973 yılında dünyanın en büyük petrol rezervine sahip olan ülkesi Suudi Arabisan ile bir anlaşma yapılıyor. İçerik şu: Suudi Arabistan ürettiği petrolü tüm dünyaya dolar ile satacak, Suudlar aldığı dolarlar ile ABD tahvili alacak, ABD de bu hizmetleri karşılığında Suud ailesine uygun fiyattan silah temin edecek ve bu ailenin iktidarda kalmasını sağlayacak.

Bu arada Suudlar petrolden kazandığı dolarları sürekli olarak ABD tahvillerine yatırıyor ve ABD ne zaman isterse istesin her daim, ucuz faiz ile piyasalardan borçlanabiliyor. Aslında piyasalardan da değil doğrudan Suudlardan. Sonraki süreçte bu finansörler arasına Çin de katıldı ama bu bambaşka bir yazının konusu. Oradaki dengeye de terör dengesi deniyor. 

Yani ABD kendi finansal sistemini mucizevi bir dengeye oturtmuştur. Doların tahtı kolay kolay sarsılmayacak bir durumdadır. 

Dünyada karşılıksız olarak tüm ülkeler para basabilmektedir. Ancak para birimi rezerv para olmayan ülkelerde problem olan şey basılan paranın enflasyon yaratmasıdır. Rezerv para birimlerine olan talep hiç bitmediğinden para ne kadar basılırsa basılsın karşılık bulmaktadır. Gerçi bu işin mutlaka ve mutlaka bir pik noktası vardır. Yani eminim ki belirli bir miktar para basımından sonra dolarda bile ya da rezerv parada bile enflasyon yaşanacaktır ama bu pik noktasına ulaşıldığını petro-dolar sistemi ortaya konulduğundan beri görmüş değiliz. Belki istisna olarak 2008 ABD krizi döneminde FED’in bilanço genişletmesi nedeniyle ABD doları ciddi değer kaybetmiştir. 

Yeni Rezerv Para Çin Yuanı Olabilir Mi?

Aslında bu soruyu şöyle çevirelim. Rezerv para nedi tamam onu öğrendik ama herhangi bir para birimi rezerv para olabilir mi? Mesela TL. Bunun olması için yani bir paranın rezerv para olabilmesi için çok talep edilmesi gerekir. Çin refahını ihracat ile sağlayan bir ülke. İhracatı durduğu zaman ülkenin tüm sihri bozulur. Bu yüzden öncelikle sürekli olarak kendi para biriminin değerini düşürüyor ve rekabetçi kur politikası uyguluyor. Değeri sürekli olarak düşük tutulan bir para birimine olan talep az olacağından muhtemelen Yuan’ın şu anda rezerv para olamayacak olmasının birincil gerekçesi bu diyebiliriz.

Bunun dışında Çin mallarının satılması ve ticaretin kolaylaştırılması için dünya ticaretindeki entegrasyonu hiç bozmamış ve doğrudan bu sisteme entegre olmuştur. Yani Çin’de mallarını alıp satarken dünyanın en çok kullanılan iki para birimi olan Dolar ve Euro’yu kullanır. Şayet Yuan kullanmaya başlarsa bu durumda yuanı dış piyasaya daha da açmak zorunda kalacak ve yuan kıymetlenecektir. Çin’in ise ekonomisinin temeli rekabete ve ucuz iş gücüne dayalı olduğundan bunu isteyeceğini kesinlikle ama kesinlikle düşünmüyorum. 

Yuan Ne Zaman Rezerv Para Olabilir ?

Çin halkının refahını belirli bir seviyeye getirene kadar da rezerv paranın çin yuanı olacağına kesinlikle olasılık vermiyorum. Çünkü çin yuanının değeri arttıkça Çin’in büyümesi yavaşlar. Çin yuanının değerinin artması kısa vadede çin halkının refahını arttıracak bir unsur gibi görülse de uzun vadede çin halkının refahını düşürecektir. Bunun tek sebebi de Çin’in ihracata dayalı olan büyüme modelidir.

Bir diğer mesele ise terör dengesi olarak önceki paragraflarda girizgahını yaptığım mesele. Nedir  bu terör dengesi derseniz Çin’in ekonomisinin ihracata dayalı olması, çin’in en büyük müşterisinin ABD olması, Çin’in ihracat gelirlerinden elde ettiği paralar ile sürekli olarak ABD tahvili satın alması.

Çin eğer ABD tahvilleri satın almazsa, yani Çin ABD’ye borç vermezse Çin mallarına müşteri bulamayacak, Xi Jinping’in kitabında bahsettiği refah seviyesine Çinliler hiç bir zaman erişemeyecektir. Bu düzenin bozulması için ciddi bir kara kuğu gerekiyor ve emin olun bu kara kuğu covid-19 dan çok daha etkili bir şey olması gerekiyor.

ABD Ekonomik/Finansal Sistemi Nasıl Çöker?

Bu konu aslında çok tartışmalı ve eminim dünyada liderlik talebi olan başta Büyük Britanya, Çin, Hindistan, İran , Rusya vs. gibi ülkelerin bilim adamlarının tamamı eminim bu yolu araştırıyordur.

Bir çok bilim insanının faaliyet gösterdiği alanda benim konuşmalarım muhtemelen üfürmek olacaktır ama bu konuda da laf etmezsem ölürüm. Bu mesele rezerv para nedir meselesi ile birlikte bir kaç konuyu daha içeriyor.

Benim bu konuda gördüğüm tek yöntem, ABD’nin ekonomik gücünün zayıflatılmasıdır. Yani ABD gibi bir ekonomik gücü ortadan kaldırdığınızda yerine bir yenisini koymazsanız dünyadaki ABD’ye üretim yapan bütün ülkeler ve yöneticileri kendi ülkelerinin menfaatleri gereği ABD’nin çökmemesi için elinden geleni yapar.

Uluslararası İlişkileri Anlama Kılavuzu yazımda bu konuya değinmiştim. günümüz tedarik ve ekonomik zincirlerinde herhangi bir ülkenin krize girmesini, ticari ilişkiler nedeniyle hiç bir ülke istemez. Çünkü elinde sonunda zincirin bir halkası mutlaka bir tarafına batar. Gerçi eğer zincirin batan kısmı çok can yakmayacaksa tekrar düşünülebilir bu durum ama ABD’nin batması halinde sanırım her ülke bu durumdan ciddi şekilde etkilenir. Yani herkesin canı yanar.

The Company

Bir diğer mesele ise ABD’nin içinden çıkan şirketlerin gücü. Yıllar itibariyle insanoğlunun geldiği noktada bu teknoloji firmalarının bir çok konuya öncülük ettiği ve bir türlü ABD kökenli firmaların ne teknoloji üretmede, ne inovasyonda ne de finansal olarak yenmenin mümkün olmadığı görülüyor. Adamlar bir şekilde her sektörün en kalitelisini ya da rekabet edecek bir ajanı mutlaka barındırıyorlar. Dolayısıyla ABD’yi alt edecek ekonomik gücün (böyle bir şeyin olacağına pek olasılık vermiyorum ama) bir kere şirketsel olarak ABD’yi yenecek firmalar çıkarabiliyor olması gerekir. Yoksa ABD’yi sahada yenmenin ya da savaşta yenmenin çok ciddi bir olayı yoktur. Çünkü adamların ekonomik gücü şirketlerinden, dolarından ve finansal piyasalarından gelmektedir.

En son ise rezerv para nedir biriminin değişmesi var. Yukarıda detayıyla anlattım. Petro-dolar sistemine alternatifi bulduğunuz an rezerv para sistemini çökertip ABD’ye ciddi zararlar verebilirsiniz. Ancak Libya, Arap Baharı, İran v.b… örneklerde ABD’nin elinin armut toplamayacağını, hatta sizin her yaptığınız hamleye karşılık çok daha fazla hamle yaptığını, hamle üstünlüğünün de olduğunu görmek, bilmek ve değerlendirmek zorundasınızdır.

ABD için enerji güvenliği politikası adı altında yapılanlar emin olun sadece enerji güvenliği adı altında yapılmaz. Rezerv para biriminin çökmesi demek ABD ekonomisinin çok derin yara alması demektir. Siz böyle bir sisteme sahip olsanız bu sistemi korumak için her türlü imkanınızı kullanırsınız. ABD’de emin olun kullanıyor zaten. Irak’ta Saddam’ın devrilmesiyle başlayan süreçte, Arap Baharı, Libya, Doğu Akdeniz meselelerinin tamamında ABD mevcuttur. Sizce 14.000 Km uzaklıkta bir ülkenin buralarda bulunmasının sebebi sadece enerji güvenliği mi?